Yann-Reun Even, dindan an douar er vengleuz e Kerzevot

Yann-Reun Ewen, survivant de la première équipe des mineurs de Kerdévot, a été interviewé en 1975 - né en 1884 [1] il avait plus de 90 ans - par son petit neveu Yann-Kel Kernalegenn.

L'interview fut publiée dans le n° 34 d'avril 1975 de la revue « Evid ar Brezhoneg ».
La particularité de cette revue lancée et dirigée par Alan Stivell était de présenter des transcriptions d'entretiens en breton avec pour chaque ligne une traduction littérale en français qui d'une part mettait en valeur le parler breton, et d'autre part permettait aux non-bretonnants d'apprendre la langue locale.
La photo ci-contre a été publiée en 1968 dans le livre « Quimper-Corentin en Cornouaille, récits et anecdotes » d'Alain Le Grand.
Autres articles : « La mine d'antimoine à Kerdévot/Niverrot en Ergué-Gabéric » ¤ « 1927 - Lockout suite aux revendications salariales aux mines d'antimoine de Kerdévot » ¤ « Lockout et revendications des ouvriers de la mine d'antimoine, journaux loc. Humanité 1927 » ¤ « 1915 - Groupe des ouvriers de la mine d'antimoine de Kerdévot » ¤ « 1927 - Dépôt d'explosifs à la mine d'antimoine de Kerdévot » ¤ « CHAURIS Louis - Les conflits d'intérêt à la petite mine d'antimoine de Kerdévot » ¤ « MAURIN Guillaume - Mission d'expertise en 2001 sur la concession des mines de Kerdévot » ¤ « LE GRAND Alain - Quimper-Corentin en Cornouaille » ¤ « Revendication des ouvriers de la mine d'antimoine de Kerdévot, L'Ouest-Eclair 1913 » ¤ « Accident suite à éboulement à la mine de Kerdévot, Ouest-Eclair Citoyen 1927 » ¤ « Rdv du ps 6 - Mine d'antimoine, OF-LQ 1986 » ¤ « Antimoine à Kerdévot, OF-LQ 1987 » ¤
Présentation
Diviz gant Yann EVEN eus Kerfeunteun
STIBIOM : doare metal gwenn strinkenneg, doues-mad ha hedeuz. Kar eo e berzhioù da re ar fostor.
E 1911 eo ez eo bet diskoachet, dre zegouezh, an danvez-mañ, ar stibiom (antimoine), e Kerzevod, en Erge-vras, e-kichen Kemper. Un deiz ma oa tud ar gêr o tennañ mein ar parkeier, ez eus bet kavet unan a oa ponneroc'h eged ar re all, ha den ne ouie perag. E-pad ur mare, e voe implijet ar maen-se gant paotred ar vro evid c'hoari da biw e oa an hini kreñvañ da zibradañ anezhañ. Un deiz avad, e voe torret a-dammoù, tammoù liw glas, lintrus. Perc'henn an douaroù a c'houlennas gant ur migon dezhañ, barreg war ar vaenoniezh, petra a oa anezhañ ; stibiom e oa. Ha setu ma krogas ar pigelloù hag ar palioù da dennañ douar ha da gleuzañ er vengleuz. Tregont micherour ha goude ouzhpenn hanter-kant a zeuas da labourad e-barzh. An holl ne oant ket eus ar vro ; Spagnoliz a oa zoken, med kalz anezho a oa eus kichen Kemper, evel Yann Even eus Kerfeunteun. Harz-labour zo bet ur wech e-touesk ar vengleuzerion a laboure evid ur gompagnunezh eus Paris. E 1916, ez echuas ar c'havr a gase an douar d'al laez da voned en-dro. E 1921, e krogas al labour adarre, beteg 1928. Abaoe ne vez ket mui tenant netra eus mengleuz Kerzevot.
Conversation avec Yann EVEN de Kerfeunteun
ANTIMOINE (Stibium) : corps à l'expect métallique, argenté, cristallin, très dense et fusible. Il a des propriétés analogues à celles du phosphore.
C'est en 1911 que l'on découvrit, par hasard, ce corps appelé antimoine à Kerzevod, en Ergué-Gabéric, près de Quimper. Un jour que les gens du village extrayait des pierres dans les champs, on en trouva une plus lourde que les autres sans que personne ne sût pourquoi. Cette pierre fut utilisée pendant un certain temps afin de savoir qui aurait la force de la soulever. Mais un jour, elle fut brisée ; les morceaux en étaient bleus et brillants. Le propriétaire des terres interrogea l'un de ses amis, expert en pétrologie, sur ce qu'il en était : il s'agissait d'antimoine. Les piques et les pelles se mirent donc à extraire de la terre et à creuser dans la carrière. Il vint trente ouvriers, puis plus de cinquante, travailler à la mine. Ils n'étaient pas tous du pays. Il y eut même des Espagnols, mais beaucoup venaient des environs de Quimper, tel Yann Even de Kerfeunteun. Une fois, les mineurs firent grève ; ils travaillaient pour une société parisienne (Société Nouvelle des Mines de la Lurette). La grue qui remontait la terre cessa de travailler en 1916. Elle recommença en 1921, jusqu'en 1928.
Interview
Setu amañ ar pezh a gont deomp Yann Even.
- Voici maintenant ce que nous raconte Yann Even :
E.A.B. - C'hwi zo unan eus ar re a zo
- Vous êtes un de ceux qui ont
bet o tennañ stibiom e Kerzevod
- ont été extraire de l'antimoine à Kerdévot,
n'oc'h ket ?
n'est-ce pas ?
Y.E. - A, ya paotr. Ni oa e-barzh an
- Oui mon gars. Nous étions dans la
douar, pemp metrad ha daou-ugent
- terre, quarante-cinq mètres
dindan an douar er vengleuz.
- sous la terre, dans la carrière.
E.A.B. - Pevare e oac'h o labourad
- A quelle époque) (y) travaillez-vous ?
aze ?
Y.E. - A-raog ar brezel pewarzeg e oa,
- (C'était) avant (la) guerre (de) quatorze
ha ne oan ket tregont vloaz c'hoazh,
- et (je n'avais) pas (encore) trente ans,
ha bremañ on deg ha pewar-ugent.
- et maintenant (j'en ai) quatre-vingt dix.
Aet on kozh paotr. E-pad daou vloaz
- Je suis maintenant un) vieil homme. Pendant 2 ans
'm eus larouret aze.
- (j'y) ai travaillé.
E.A.B. - Eus pelec'h e oa an dud
- D'où étaient les gens (qui)
laboure ganeoc'h ?
- travaillaient avec vous ?
Y.E. - Me zeue eus Kerwern, med an
- Je venais de Kerwern, mais
holl ne zeuent ket eus an Erge-vras.
- tous ne venaient pas d'Ergué-(Gabéric).
Bez e oa estrañjourion ive, eus Sant-
- (Il y avait) (aussi) des étrangers, de Saint-
Maloù, eus ar Frañs ha Spagnoled a oa
- Malo, de France, et (il y avait) (même) (des) Espagnols
memes. Unan eus an toulloù er
- Un des trous dans la
vengleuz zo bet anvet Toull ar
- mine (a) été appelé Le trou des
Spagnoled.
- Espagnols.
E.A.B. - Hag al labour, penaos e oa ?
- Et le travail, comment était-il ?
Y.E. - Penaos e oa an devezh ? Ni a
- Comment (se passait) la journée ? Nous
laboure e-pad seizh-eizh eur, med noz-
- travaillions pendant sept-huit heures, mais nuit
deiz e laboure an dud, ha teir
- jour, (les gens) travaillaient, et (il y avait) trois
bandennad e oa. Me groge diouzh an
- groupes. Je commençais le
noz ha beteg ar mintin, (je) e labouren er
- soir et jusqu'au matin, (je) travaillais dans
vengleuz. E-giz-se e oa tu din ober
- la carrière. Ainsi, (je pouvais)
war-dro ma zi-feurm e-pad en deiz.
- (m'occuper de) ma ferme pendant la journée.
Tennañ douar a veze graet graet ganeomp
- (Nous extrayions de la) terre
hag e-barzh e oa ar stibiom. An douar-
- et (à l'intérieur) (se trouvait) l'antimoine. Cette terre
se a zeue d'al laez gant ar c'havr.
- (-là) (était remontée à la surface) par la grue.
- Et quelle était (la) couleur du
stibiom ?
- l'antimoine.
Y.E. - Liw glas e oa, tost du. Ha
- (elle) était bleue, presque noire. Et
goude, ne 'm eus ket soénj re vad da
- (ensuite), (je ne me souviens pas) très bien.
belec'h e vez kazet. Aet on disoñj,
- où (elle) était expédiée. (Je suis devenu) oublieux,
paotr. Da vro Maien gant an tren, me
- (mon) gars. (Dans la) Mayenne, par le train
'gav din.
- (je crois).
E.A.B. - Penaos e oa an traoù e-barzh
- Comment (était-ce) dans
vengleuz ? Don e oa ?
- la mine ? (C'était) profond ?
Y.E. Ur siminal a oa da ziskenn d'an
- (Il y avait) une cheminée pour descendre en
traoñ hag aze ne oa ket sklaer, me
- bas et là, (ce n'était pas) clair, je
'lavar dit, paotr. Med ul letern a veze
- (te le) dis, (mon) gars. Mais (chacun) (était muni d')
gant pen hini, a yae en-dro gant
- une lanterne (qui fonctionnait au)
karbur. Ya' vad. Don e oa, daou pe dri
- carbure. Oui. (C'était) profond, deux ou trois
kilometr dindan an douar, tre beteg
- Kilomètres sous la terre, jusqu'à
Kêryann, ma ouzoc'h pelec'h ema.
- Kêryann, si (vous) savez où (ça se trouve).
- (ça) n'était pas dangereux ?
Y.E. - Ne oa ket, nann. N'eus ket bet
- (ça) n'était pas, non. (Personne) n'a (jamais) été tué.
lazhet den morse. Ni 'laboure evel
- Nous travaillions comme (des)
gozed ha dour o tiverañ e peb lec'h.
- taupes [2] et l'eau (coulait) partout.
Med ne oa ket paeet fall.
- Mais (ce) n'était pas (mal) payé.
E.A.B. - Pegement a veze roet deoc'h
- Combien (vous donnait-on)
d'ar mare-se ?
- à cette époque ?
Y.E. - Ne 'm eus ket soñj, paotr.
- (il ne m'en souvient pas), (mon) gars.
Kollet 'm eus ma eñvor.
- (J'ai) perdu (la) mémoire.
E vab - War-dro ugent real evid an
devezh.
- journée.
Y.E. - Marteze, ya. Med paeet mad
- Peut-être, oui. Mais (nous étions) (assez bien) payés
a-walc'h e oamp hag ur tamm bara a
- et (on nous donnait aussi) un morceau (de) pain.
veze roet deomp ive. Med kig-sall ne
- Mais (il n'y avait pas de) lard.
oa ket, nann.
E.A.B. - Ha goude, patra 'p eus graet ?
- Et ensuite, qu'avez-(vous) fait ?
Y.E. - Me eo aet d'ar brezel goude-se.
- Je suis allé à la guerre, ensuite.
D'ar mare-se, e oa aet ar baotred kuit
- A cette époque, (les hommes) étaient partis
ha ne chome ken nemed ar merc'hed
- et il ne restait que les femmes
da labourad er gêr.
- pour travailler à la maison.
E verc'h - Ale ! Kemerit 'ta ! Kemerit
- Sa femme - Holà ! Prenez donc ! Prenez
un tamm bara kig-sall hag ur banne
- un morceau (de) pain (et du) lard, et une goutte (de)
kafe. Ur banne gwinn ruz 'po a-raog ?
- café. Vous aurez d'abord une goutte (de) vin rouge ?
E.A.B. - Nann, trugarez deoc'h
- Non, merci
(amzer debriñ merenn-vihan oa deuet).
- (c'était l'heure de la collation).
E.A.B. - Hag abaoe, an traoù zo
- Et depuis, les choses (ont)
cheñchet kalz ?
- (beaucoup) changé ?
Y.E. - Ya 'vad ! Cheñchamant zo, sur !
- Oui, (il y a) certaitement (du) changement !
Al labour n'eo ket mui ken start hag
- Le travail n'est plus si pénible qu'
a-raog. Mekanikoù zo bremañ e peb
- auparavant. (Il y a) maintenant (des) machines
lec'h ha traktourion e-lec'h kezeg.
- partout et (des) tracteurs au lieu (des) chevaux.
E.A.B. - Hag an dud, cheñchet int ive ?
- Et les gens, (ils ont) changé aussi ?
Y.E. - An dud ? A, ya, kalz. N'int ket
- Les gens ? Oh, oui, beaucoup. Il ne sont (plus)
sirius ken. Gwechall e oa gwelloc'h an
- sérieux. Autrefois, étaient mieux les
dud eged bremañ. Bremañ int aet
- gens que maintenant. Maintenant, ils sont devenus
elektrig. Ar rod a dro re vuan.
- électriques. La roue tourne trop vite.
Dastumet ha renket gant Yann-Kel Kernalegenn, niz bihan da Yann Even ha Herve ar Beg. Un dro all e vo komzet eus an traoù all evel-se (zink, staen, uraniom, europiom, h.a.) a vez kavet e Breizh.
- Une autre fois, on parlera d'autres choses de ce genre (zing, étain, uranium, europim, etc.) que l'on trouve en Bretagne.
Annotations
- ↑ Yann-Reun Even est né le 4 décembre 1884 à Kerdohal en Ergué-Gabéric, de père Jean Marie Even, et mère Marie Taboré. Il épouse le 17 novembre 1908 Marie-Renée Le Guillou. Il s'installe avec sa famille à Kerroué en Kerfeunteun. Il décède le 8 octobre 1975 à Quimper.
- ↑ Dans l'ouvrage d'Alain Le Grand sur « Quimper-Corentin en Cornouaille, Jean-René Even est également cité : « C'était un travail de taupe ... L'eau suintait dans les galeris, mais nous étions relativement bien payés ... Nous nous éclairions à l'aide de lampes de carbure ; je faisais partie de l'équipe qui commençait le soir et terminait le matin. Ainsi je pouvais encore m'occuper de ma petite ferme de Penavern ».
- ↑ Un article du journal indique qu'en 1913 le salaire journalier à la mine d'antimoine était entre 3,25 et 4 francs : « Revendication des ouvriers de la mine d'antimoine de Kerdévot, L'Ouest-Eclair 1913 ».
- ↑ Louis Chauris dans son étude et enquête aux Archives de Quimper « La petite mine d'antimoine de Kerdévot près de Quimper, au début du XXe siècle, un exemple de conflits d’intérêt » écrit quant à lui : « les ouvriers de l'extérieur ("au jour") gagnaient 3,25 à 3,50F ; ceux de l'intérieur ("au fond"), de 4 à 4,25F ».
